آشنایی اجمالی با رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)

مقدمه؛ تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی  (PNF)

  در دنیای پویا و متغیر کاردرمانی و توانبخشی، درک و به‌کارگیری مؤثرترین راهکارها(techniques) برای بازتوانی در حیطه های مختلف، بسیار ضروری است. یکی از رویکردهایی که توسط کاردرمانگران و فیزیوتراپیست‌ها برای توانبخشی مراجعان با مسائل جسمی-حرکتی استفاده می‌شود، تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF) است. Proprioceptive neuromuscular facilitation(به اختصارPNF)، بر اساس درک آناتومی عضلات و سازوکارهای فیزیولوژیکی زیرساختی مربوط به انعطاف پذیری(elasticity) و عملکرد عضلات بنا شده است. کاردرمانگران از “رویکرد PNF” نه تنها برای افزایش انعطاف‌پذیری استفاده می کنند، بلکه از آن به‌طور موثرتر و ماهرانه تری برای بهبود هماهنگی عصب و عضله استفاده کرده و به طور ویژه تر در حیطه توانبخشی و کاردرمانی نوزادان و کودکان بهره می‌برند و به مراجعان این امکان را می‌دهند که فعالیت‌های روزمره را با سهولت و ثبات بیشتری داشته باشند.

اهداف کلی رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF) وگروه های هدف آن

اهداف PNF شامل بهبود دامنه حرکتی (ROM)، انعطاف‌پذیری، قدرت و هماهنگی عضلانی و حرکتی و در عین حال بهبود ثبات مفاصل و کنترل عصبی-عضلانی پس از آسيب‌ها یا جراحی ها می باشد.”چارچوب مرجع PNF” بر این باور است که بدن الگوهای حرکتی کلی را قبل از اقدامات خاص عضلانی شناسایی می‌کند و این الگوها در یک شکل مارپیچی یا قطری(diagonal) رخ می‌دهند. کاردرمانگران،به ویژه در حیطه کار با نوزادان و کودکان، این حرکات و نقص‌های وضعیتی احتمالی را با راهکارهای درمانی تحلیل و درمان می‌کنند. همانطور که به طور اجمالی ذکر شد، از رویکرد تحریک عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)، در توانبخشی گروه‌های مختلفی از بیماریها و مشکلات حرکتی می‌توان بهره برد که به طور کلی می‌تواند شامل موارد زیر باشد :

1. بیماران ارتوپدی: افرادی که از جراحی‌های مفصلی، شکستگی‌ها و آسیب‌های عضلانی بهبود می‌یابند، معمولاً از PNF بهره‌مند می‌شوند. این روش به بازگرداندن قدرت، انعطاف‌پذیری و ثبات مفصل کمک می‌کند.
2. بیماران عصبی: PNF به‌ویژه برای بیمارانی که دارای شرایط عصبی مانند سکته مغزی(CVA)، مولتیپل اسکلروزیس(MS)، بیماری پارکینسون(PD) و آسیب‌های نخاعی(SCI) هستند، مفید است. این روش به بهبود کنترل حرکتی، هماهنگی و تحرک عملکردی کمک می‌کند.
3. ورزشکاران: ورزشکاران از PNF برای افزایش عملکرد خود با افزایش قدرت عضلانی، انعطاف‌پذیری و عملکرد کلی عصبی عضلانی استفاده می‌کنند. این روش همچنین به پیشگیری و بهبود آسیب‌ها کمک می‌کند.
4. مراجعان کودک: کودکانی که دارای تأخیرهای رشد(اوتیسم و…)، فلج مغزی(CP)، اختلالات هماهنگی رشدی (DCD)و سایر اختلالات عصبی عضلانی هستند، از PNF بهره‌مند می‌شوند. این روش به یادگیری حرکتی، قدرت و حرکات عملکردی کمک می‌کند وبه طور ویژه کاردرمانی در این بخش نقش بسیار غیرقابل انکاری دارد (برای آشنایی بیشتر با “اختلال اوتیسم“، “فلج مغزی“و “اختلال هماهنگی رشدی“، کلید کنید)
5. سالمندان: بزرگسالان مسن که با ضعف عضلانی مرتبط با سن، مشکلات تعادل و کاهش انعطاف‌پذیری مواجه هستند، PNF را در حفظ استقلال و بهبود کیفیت زندگی مفید می‌یابند.

برخی اصول و حقایق مرتبط با رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)

چارچوب مرجع PNF، رویکردی جامع را در زمینه توانبخشی(کاردرمانی و فیزیوتراپی) بعد از آسيب‌هاي جسمی و حرکتی افراد، بویژه کاردرمانی بعد از مشکلات ارتوپدیک(شکستگی‌ها، آسیبهای مفصلی و…) ارائه می‌دهد که توصیف کامل اصول پایه و اصول ارائه و انجام آن بسیار گسترده و تخصصی است و تشریح همه ابعاد آن برای مخاطبان مقالات تارنمای” کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا” ضرورت ندارد و قصد ما در اینجا صرفا آشنایی با چند اصطلاح و کلیات مفاهیم مرتبط با این رویکرد می‌باشد.

در رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)، راهکارهای مداخله ای(techniques)می‌توانند بر پایه سه شکل مختلف استفاده شوند: کشش ایستا(static stretching)، کشش پویا(dynamic stretching) و الگوهای تقویت(strenghtening patterns).

راهکارهای مورد استفاده در PNF به خوبی می‌توانند گروه‌های عضلانی خاص را هدف قرار دهند تا دامنه حرکتی فعال و غیرفعال، عملکرد عضلانی و قدرت را افزایش دهند و به این ترتیب به مراجعان کاردرمانی این امکان را می‌دهند که کیفیت بالایی از زندگی روزمره را تجربه کنند و برای فعالیت‌های فیزیکی مختلف آمادگی پیدا کنند.

انتخاب اینکه کدام شکل از راهکارها با توجه به شرایط کنونی مراجع، می‌تواند برای وی مناسب‌تر و کاربردی تر باشد برعهده کاردرمانگر یا فیزیوتراپیست می باشد.

درک علوم پایه PNF، آشنایی با فیزیولوژی سامانه عصبی-عضلانی و گیرنده های عمقی موجود در ساختارهای وتری(تاندونی)را
می طلبد و فهم اصطلاحاتی مانند “ارگان‌های وتری گلژی” (golgi tendon organs) و یا “دوک عضلانی”(muscle spindle) که مسئول نظارت بر تنش(tone) عضلانی عضلات هدف در طول تمرینات PNF هستند را نیاز دارد. همچنین اصطلاحاتی چون “مهار متقابل=reciprocal inhibition” که شامل آرامش بقیه عضلات در طول مرحله انقباض یک عضله است، از مفاهیم اساسی کاربردی در راهکارهای PNF می‌باشد که کاردرمانگران و فیزیوتراپیستهای با تجربه کاملا بر این مفاهیم اشراف دارند.

از اصطلاحات و مفاهیم بسیار مهم و کاربردی دیگر که در این رویکرد بسیار مورد توجه است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

● انقباض ایزومتریک(isometric= همانمتری= انقباضی است که عضله بدون تغییر در طولش منقبض شود)

● انقباض ایزوتونیک(isotonic= همانتنشی= انقباضی است که عضله انقباضی با تنش ثابت انجام می‌دهد و در عین حال  طول عضله تغییر می‌کند)

● الگوهای قطری(diagonal pattern) اندام ها

● عضله آگونیست(agonist= عضله ای که در حین اجرای راهکار،در انقباض شرکت دارد)

●عضله آنتاگونیست(antagonist= عضله ی متضاد عضله در حال انقباض در هنگام اجرای راهکار)

البته اصطلاحات و مفاهیم تخصصی بسیار دیگری نیز وجود دارد که مجال پرداختن به آن‌ها در اینجا وجود ندارد، همچنین بنا بر ترتیب انقباضات و نوع انقباضی که در عضلات اتفاق می افتد، ترتیب بی‌نظیری از راهکارهای درمانی تأیید شده وجود دارد (مانند راهکار hold-relax یا راهکار contract-relax ویا slow reversalو…) که آشنایی و شناخت آن‌ها از حوصله این بحث خارج است ولی تسلط بر آن ها برای کاردرمانگران مجرب و حرفه ای فعال در زمینه کاردرمانی جسمی و حرکتی، یک ضرورت بسیار مهم تلقی می‌شود.

رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF) هم از ابتدای پیدایش تغییراتی داشته و جامع تر شده است و سعی شده همراستایی آن با تغییر دیدگاه(paradigm shift) کاردرمانی حفظ شود ولی به هرحال در این رویکرد علاوه بر الگوهای قطری اندامها، الگوهای قطری مجموعه کتف و شانه و الگوهای قطری مجموعه لگن نیز از دیرباز تشریح شده و استفاده می‌شود. همچنین از راهکارهای تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)، می‌توان در کاردرمانی و فیزیوتراپی عضلات صورت نیز استفاده کرد.

چشم انداز کلی رویکرد تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)

اگرچه در سال‌های اخیر یک تغییر دیدگاه عمده(paradigm shift) در مورد مداخلات توانبخشی و به ویژه مداخلات کاردرمانی رخ داده است و رویکردهای مراجع- محور(client-center)، خاص وظیفه ای (task-specific) و کار- پایه(occupation-based) در کانون توجه محققان و دانشگاهیان رشته کاردرمانی قرار گرفته است ، اما از منظر تاریخی، مهم است که درک کنیم رویکردهایی مانند “تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF)” و یا حتی رویکرد “درمان عصب-رشدی(NDT)” از یک باور فلسفی شکل گرفته و توسعه یافته اند که می‌گوید: “برای بهبودی از یک آسیب عصبی، صرف‌نظر از سن فرد، باید مراحل کنترل/توسعه(development/control) را طی کرد”. این راهکارهای درمانی بر اساس یک الگوی بازتوانی انعکاسی(reflexive) و تسهیل عصبی بنا شده‌اند، که در آن کمک به تسلط فرد بر توانمندیهای عصبی-عضلانی بر پایه ویژگی‌های neurophisiologic، جزء حیاتی این رویکردها هستند.(در مورد رویکرد NDT، مقاله ای در قسمت مقالات تارنمای کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا قرار داده شده است که برای مطلعه رویکرد NDT کلید کنید).

تحقیقات کنونی نشان می‌دهد که مهم‌ترین راه برای بهبود عملکرد در افرادی که پس از آسیب عصبی بهبود می‌یابند، آموزش عملکرد و فعالیت(occupation) است. با این حال، این بدان معنا نیست که تقویت یا افزایش دامنه حرکتی غیر فعال(PROM) و… با راهکارهای موجود در رویکرد PNF ثابت‌ نشده و نمی‌شود. آنچه از ادبیات قابل استنباط است این است که تکیه بر راهکارهای PNF، به تنهایی، احتمالاً بهبود فعالیت‌های عملکردی مانند دسترسی(reaching) را به همراه نخواهد داشت. وظیفه دسترسی(reaching task) باید در محیطها و موقعیتهای مختلف آموزش داده و تمرین شود. بنابراین، باید به یاد داشته باشیم که اگر برای کاردرمانی جسمی و حرکتی از یک راهکار تسهیل عصبی استفاده می‌کنیم، بسیار ضروری است که همیشه پس از آن به آموزش وظیفه ادامه دهیم.

سخن پایانی

رویکرد یا روش تسهیل عصبی عضلانی با حس عمقی(PNF) برای کاردرمانی و توانبخشی جسمی و حرکتی مراجعان(کودکان)، به طور عمده بر راهبردها و راهکارهای حرکت درمانی متکی است؛ کاردرمانگر در ابتدا با استفاده از دانش پایه مرتبط با نحوه عملکرد عصبی-عضلانی حرکات طبیعی و با کمک راهکارهای دستی(manual techniqes) شروع به کامل سازی دامنه حرکتی مفاصل و القاء و تقویت حرکات صحیح عضلات بخش‌های مختلف اندامها و بدن کرده و در ادامه بر آموزش و تمرین استفاده از ظرفیت های بدنی ایجاد یا تکمیل شده، در فعالیت‌های مورد نیاز و مطلوب فرد تاکید می‌کند. در خدمات ارائه شده در “مجموعه کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا”، از رویکرد های مختلفی چون رویکرد PNF، بوبت یا NDT، رویکرد SI، روش CO-OP، مداخلات واقعیت مجازی(VR) بر پایه آموزشهای صفحه نمایشی و اتاق تاریک و… در چارچوب مداخلات کاردرمانی، متناسب با شرایط مراجعان استفاده می‌شود.
گفتنی است در “مرکز کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا” واقع در غرب تهران و خیابان ستارخان با دسترسی مناسب به مناطق همجوار مانند میدان انقلاب، توحید،  میدان و خیابان فاطمی، گیشا، شهرآرا، تهران ویلا، دریان نو، حبیب اللهی، سازمان آب، مرزداران، صادقیه، آیت الله کاشانی و پونک، سعادت آباد، شهرک غرب، شهید گلاب(پلارک)، منطقه طرشت و یادگار امام، دانشگاه شریف، میدان و خیابان آزادی و استاد معین،دامپزشکی و هاشمی و… امکان ارایه مشاوره و خدمات در تمامی زمینه های توانبخشی از قبیل کاردرمانی جسمی-حرکتی، کاردرمانی درکی-حرکتی، کاردرمانی حسی(si)، کاردرمانی ذهنی و شناختی، گفتاردرمانی، بازی درمانی و رفتاردرمانی و…، برای طیف وسیعی از مسایل و مشکلات نوزادان و کودکان از قبیل کودکان نارس،
هیدروسفالی، انواع فلج مغزی، انواع اختلالات رشدی مانند اوتیسم، مشکلات بیش فعالی-نقص توجه(ADHD)، اختلالات یادگیری، DCD ،PVL و…، سندرم‌های مختلف مانند سندرم داون و…،بیماری‌های عصبی عضلانی،مانندSMA و…،بیماری‌های آتروفی عضلانی مانند بکر و دوشن و…،وجود داشته که به روش‌های مختلف مانند خدمات حضوری،خدمات در منزل، و خدمات برخط(Online) امکان پاسخگویی به سوالات و نیازهای شما عزیزان وجود دارد.