هیدروسفالی درکودکان؛ نشانه ها، درمان ها، زندگی روزمره

تعریف هیدروسفالی

هیدروسفالی به چه معناست؟

هیدروسفالی(hydrocephalus) به تجمع غیرطبیعی مایع درون مغز شما اطلاق می‌شود. این اصطلاح از کلمات یونانی “هیدرو” به معنای آب و “سفالی” به معنای سر گرفته شده است. هیدروسفالی قبلاً به عنوان “آب در مغز” شناخته می‌شد. “آب” در واقع مایع مغزی-نخاعی (CSF) است — مایعی شفاف و بی‌رنگ که مغز و نخاع شما را احاطه کرده است.

چگونه هیدروسفالی ایجاد می‌شود؟

به طور معمول، CSF از طریق نواحی در مغز شما به نام بطن‌ها جریان می‌یابد. CSF به عنوان یک واسطه ای برای تأمین مواد مغذی و حذف زباله برای مغز ما عمل می‌کند. این مایع مغز و نخاع ما را احاطه کرده و از آنها در برابر آسیب محافظت می‌کند. سپس CSF دوباره به جریان خون ما جذب می‌شود.

بدن ما معمولاً مقدار مورد نیاز CSF را هر روز تولید کرده و سپس همان مقدار را جذب می‌کند. اما زمانی که جریان یا جذب طبیعی CSF مسدود شود، می‌تواند منجر به تجمع CSF شود. با افزایش تجمع CSF، بطن‌ها بزرگ‌تر می‌شوند و این باعث افزایش فشار داخل سر می‌شود. فشار ناشی از مقدار زیاد CSF می‌تواند عملکرد مغز ما را مختل کند.

میزان شیوع هیدروسفالی چقدر است؟

در ایالات متحده، ۱ تا ۲ از هر ۱۰۰۰ نوزاد با هیدروسفالی متولد می‌شوند. اما هیدروسفالی همچنین بر روی کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان در تمام سنین تأثیر می‌گذارد.

انواع مختلف هیدروسفالی

هیدروسفالی ارتباطی :

این نوع هیدروسفالی زمانی رخ می‌دهد که جریان CSF پس از خروج از بطن‌ها مسدود شود. این نوع ممکن است ناشی از ضخیم شدن پوشش موجود در پایه مغز به نام آراکنوئید باشد. این انسداد مانع از جریان آزاد CSF می‌شود. این نوع هیدروسفالی به دلیل اینکه CSF می‌تواند هنوز بین بطن‌ها جریان یابد، “ارتباطی=communicating” نامیده می‌شود.

هیدروسفالی غیر ارتباطی

یا(non-communicating): که ب¹ه آن هیدروسفالی انسدادی(obstructive)نیز گفته می‌شود. این نوع زمانی رخ می‌دهد که جریان CSF در یکی یا چندین مسیر باریک که بطن‌ها را به هم متصل می‌کند، مسدود شود.

هیدروسفالی فشار نرمال (NPH)

یا Normal pressure hydrocephalus : این نوع زمانی اتفاق می‌افتد که تجمع CSF باعث بزرگ شدن بطن‌ها می‌شود، اما افزایش قابل توجهی در فشار وجود ندارد. تفاوت بین NPH و سایر انواع هیدروسفالی این است که با وجود مقدار بیشتر از حد طبیعی CSF، فشار داخل بطن‌ها ثابت می‌ماند. تجمع CSF در بطن‌ها به آرامی اتفاق می‌افتد و علائم به مرور زمان بروز می‌کند. NPH بیشتر در میان افراد مسن رخ می‌دهد.

هیدروسفالی اگز-واکوا(ex-vacuo)

این نوع ناشی از آسیب مغزی دراثر ضربه به سر یا سکته است. در این موارد، بافت مغز اطراف بطن‌ها کوچک می‌شود. CSF برای پر کردن فضای اضافی در بطن‌ها تجمع می‌یابد. بطن‌ها بزرگ‌تر می‌شوند، اما فشار در سر معمولاً نرمال باقی می‌ماند.

هیدروسفالی و ونتریکولومگالی

واژه دیگری که ممکن است هنگام یادگیری درباره هیدروسفالی بشنوید، “ونتریکولومگالی=ventriculomegaly” است. ونتریکولومگالی به بزرگ شدن بطن‌های مغز یک جنین اطلاق می‌شود. هیدروسفالی ممکن است علت ونتریکولومگالی باشد، اما دلایل دیگری نیز وجود دارد که ممکن است این بزرگ شدن اتفاق بیفتد.

علل و علائم هیدروسفالی

هیدروسفالی می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. این وضعیت ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد.

• هیدروسفالی مادرزادی: این نوع به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در طول تکامل جنین ایجاد می‌شود. “مادرزادی”یا همان “congenital” به معنای وجود در زمان تولد است. شایع‌ترین علل هیدروسفالی مادرزادی عبارتند از:
    – اسپینا بیفیدا و سایر نقص‌های مغزی و نخاعی (نقص‌های “لوله عصبی”
  یا”neural tube”).
    – تنگی مسیر کوچک بین بطن سوم و چهارم مغز (تنگی آکودکت=aqueductal).
    – عوارض ناشی از زایمان زودرس، مانند خونریزی در بطن‌ها(PVL) و فلج مغزی یا Cerebral palsy.(درمورد مشکل PVL یا پری ونتریکولارلوکومالاسی و همچنین فلج مغزی یا cerebral palsy و توصیف کامل انواع مختلفش هایپوتونی (هیپوتونی)، دیسکینتیک (آتتویید)، آتاکسی (آتاکسیک) در مقالات جداگانه ای در قسمت وبلاگ سایت توانبخشی رایا به تفصیل صحبت شده که می‌توانید با کلید کردن بر روی هر کدام از این واژه ها مستقیما به آن مقالات دسترسی داشته باشید.)

  – عفونت‌ها در دوران بارداری، مانند سرخجه، که می‌تواند باعث التهاب در بافت مغزی جنین شود.

• هیدروسفالی اکتسابی: این نوع در هر زمان پس از تولد ایجاد می‌شود و می‌تواند بر روی افراد در تمام سنین تأثیر بگذارد. شایع‌ترین علل هیدروسفالی اکتسابی عبارتند از:
    – ضربه به سر.
    – سکته مغزی.
    – تومورهای مغزی یا نخاعی.
    – مننژیت یا سایر عفونت‌های مغز یا نخاع.

علاوه بر این، خونریزی یا عوارض جراحی ممکن است باعث هیدروسفالی فشار نرمال شود. بسیاری از افراد بدون علت واضحی دچار نوع NPH می‌شوند.

علائم هیدروسفالی

علائم هیدروسفالی با توجه به سن متفاوت است و همچنین به پیشرفت بیماری بستگی دارد. همچنین با تحمل فرد نسبت به تجمع CSF نیز متفاوت است.

علائم در نوزادان:

• سر بزرگ غیرطبیعی.علائم در نوزادان:
• ناحیه نرم برآمده (فونتانل یا ملاج) در بالای سر نوزاد.
• نگاه به پایین چشم‌های نوزاد (حالت مرمک چشم‌ها به شکل وضعیت غروب).
• استفراغ.
• خواب‌آلودگی.

علائم در کودکان بزرگ‌تر:

• سردرد.
• تهوع و استفراغ.
• مشکلات بینایی.
• تأخیر در رشد.

علائم در بزرگسالان:

• سردرد.
• تهوع و استفراغ.
• مشکلات بینایی.
• احساس خستگی.
• مشکلات تعادل و هماهنگی.
• از دست دادن حافظه کوتاه‌مدت

علائم در بزرگسالان مسن‌تر:

• مشکلات در راه رفتن (اختلالات راه رفتن).
• زوال عقل خفیف.
• فراموشی.
• از دست دادن کنترل مثانه.

تشخیص و آزمایش‌ها

چگونه هیدروسفالی تشخیص داده می‌شود؟

هیدروسفالی از طریق ارزیابی عصبی تشخیص داده می‌شود.کادر درمان معالج شما ممکن است از تکنیک‌های تصویربرداری مغزی مانند سونوگرافی، توموگرافی کامپیوتری (CT) یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) استفاده کند.

آزمایش‌های دیگری نیز معمولاً در بزرگسالان برای تشخیص این وضعیت انجام می‌شود. این آزمایش‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• نمونه گیری از مایع مغزی-نخاعی ازناحیه کمر (پونکسیون لومبار).
• نظارت بر فشار داخل جمجمه (ICP)، که از یک مانیتور فشار کوچک که به مغز وارد می‌شود برای اندازه‌گیری فشار استفاده می‌کند.
• معاینه فوندوسکوپی(Fundoscopic)، که از یک دستگاه خاص برای مشاهده عصب بینایی در پشت چشم استفاده می‌کند.

مدیریت و درمان هیدروسفالی

آیا هیدروسفالی می‌تواند به خودی خود برطرف شود؟

خیر. اگر هیدروسفالی درمان نشود، می‌تواند عوارض جبران ناپذیری داشته باشد. تشخیص زودهنگام و درمان موفقیت‌آمیز شانس بهبودی خوب را افزایش می‌دهد.

آیا هیدروسفالی قابل درمان است؟

بله. هیدروسفالی قابل درمان است. در حال حاضر، راهی برای پیشگیری یا درمان قطعی هیدروسفالی وجود ندارد، اما این وضعیت می‌تواند با جراحی ودرصورت نیاز با توانبخشی مهار و اصلاح شود.

چگونه هیدروسفالی درمان می‌شود؟

در حال حاضر، تنها راه درمان هیدروسفالی جراحی مغز است. دو نوع جراحی مغزی برای درمان هیدروسفالی استفاده می‌شود:

1. شنت‌گذاری: رایج‌ترین نوع درمان برای هیدروسفالی، قرار دادن یک دستگاه پزشکی به نام شنت است. شنت یک لوله انعطاف‌پذیر است که در مغز شما قرار می‌گیرد. این لوله مایع اضافی CSF را به ناحیه دیگری از بدن شما تخلیه می‌کند تا جذب شود.
2. اندوسکوپی بطن سوم (ETV): در این جراحی، یک سوراخ کوچک در کف بطن سوم مغز ایجاد می‌شود. این کار یک مسیر برای جریان CSF به اطراف و درون مغز شما ایجاد می‌کند، به طوری که مانند حالت طبیعی عمل کند. این روش معمولاً در کودکان بالای ۲ سال انجام می‌شود.

عوارض درمان هیدروسفالی چیست؟

بسیاری از افراد سال‌ها بدون عوارض زندگی می‌کنند، اما اوضاع می‌تواند به سرعت تغییر کند. افرادی که شنت دارند باید معاینات پزشکی منظم انجام دهند. شنت‌ها ممکن است بشکنند، خراب شوند یا عفونت کنند. در صورت بروز این مشکلات، نیاز به جراحی مغز دیگری وجود دارد. همچنین، ETV ممکن است در هر زمانی بسته شود و فرد را در معرض خطر قرار دهد.(که اینها ازعوارض و معایب مداخلات جراحی  در مدیریت این اختلال است)

عوارض درمان هیدروسفالی چیست؟

بسیاری از افراد سال‌ها بدون عوارض زندگی می‌کنند، اما اوضاع می‌تواند به سرعت تغییر کند. افرادی که شنت دارند باید معاینات پزشکی منظم انجام دهند. شنت‌ها ممکن است بشکنند، خراب شوند یا عفونت کنند. در صورت بروز این مشکلات، نیاز به جراحی مغز دیگری وجود دارد. همچنین، ETV ممکن است در هر زمانی بسته شود و فرد را در معرض خطر قرار دهد.(که اینها ازعوارض و معایب مداخلات جراحی  در مدیریت این اختلال است)

بهبودی و مراقبت‌های پس از جراحی هیدروسفالی درنوزادان وکودکان

بهبودی موفقیت‌آمیز پس از جراحی

بیشتر کودکانی که هیدروسفالی دارند، پس از جراحی بهبودی موفقی را تجربه می‌کنند و به زندگی سالمی ادامه می‌دهند. بسیاری از کودکان مبتلا به هیدروسفالی نوزادی دارای هوش و رشد مهارتهای حرکتی و شناختی طبیعی هستند، اما برخی ممکن است در رشد مهارت‌هایی مانند هماهنگی چشم و دست یا یادگیری راه رفتن کندتر باشند. همچنین، برخی ممکن است در طول تحصیل با مشکلات یادگیری مواجه شوند.

برنامه‌ریزی برای بازتوانی پس از جراحی

کارشناسان و متخصصان “مرکز کاردرمانی وگفتاردرمانی رایا”  با شما همکاری می‌کنند تا یک برنامه پس از جراحی که به نیازهای خاص کودک شما اختصاص داده شده است، طرح ریزی کنند. پیشرفت‌ها در مراحل رشدی از کودکی به کودک دیگر متفاوت است و تحت تأثیر علت هیدروسفالی و اینکه آیا به مغز کودک آسیب رسانده است یا خیر، قرار دارد.

مراقبت‌های مداوم
یک جنبه حیاتی در مدیریت هیدروسفالی، مراقبت از عوارضی است که ممکن است از نقص شنت ناشی شود. بیشتر مشکلات مرتبط با قرار دادن شنت، مانند انسداد در طول لوله شنت، هفته‌ها یا حتی سال‌ها پس از جراحی بروز می‌کند و برخی از کودکان ممکن است نیاز به تعمیر یا تعویض شنت داشته باشند.

کودک شما نیاز به معاینات مداوم و پیگیری مادام‌العمر با پزشکانش، به ویژه جراح مغز و اعصاب، دارد تا عملکرد شنت را بررسی کنند. در طول این ویزیت‌ها، ممکن است کودک شما آزمایش‌های تصویربرداری مانند MRI انجام دهد تا بررسی کند که شنت چگونه کار می‌کند. پزشک همچنین ممکن است رشد سر کودک شما را اندازه‌گیری کند، پیشرفت رشدی و تکاملی او را ارزیابی کند و عوارضی مانند تخلیه بیش از حد یا عفونت در محل جراحی را زیر نظر داشته باشد.

بیشتر کودکان در سال اول پس از جراحی هر سه تا شش ماه یک بار به جراح مغز و اعصاب خود مراجعه می‌کنند و پس از آن به صورت سالانه توسط پزشکشان ارزیابی می‌شوند.

چالش‌های ناشی از هیدروسفالی در کودکان

هیدروسفالی می‌تواند به آسیب به نواحی حرکتی و شناختی مغز منجر شود که نتیجه آن دشواری در برنامه‌ریزی و اجرای حرکات و و درگیر شدن و انجام مناسب فعالیت‌های مورد انتظار از کودکان باهیدروسفالی می باشد، در اینجا به برخی از مشکلاتی که یک کودک مبتلا به هیدروسفالی ممکن است تجربه کند، اشاره می‌کنیم:

• تاخیر درمراحل رشدی حرکتی وشناختی
• تاخیر درکسب مناسب توانمندیهای گفتاری  وارتباط اجتماعی
• عدم توانایی در دویدن/راه رفتن به طور روان و سلیس
• دشواری در برنامه‌ریزی حرکات
• حرکات نامنظم و بدون هماهنگی
• مهارتهای حرکتی ناشیانه و خام (حالت دست وپاچلفتی)
• مشکلات در حس عمقی (پروپریوسپشن)
• مسایل مربوط به کنترل مثانه ودفع
• چالش های بینایی
• چالش های بینایی-فضایی
  

این چالش‌ها می‌توانند تأثیرات قابل توجهی بر کیفیت زندگی کودک داشته باشند و نیاز به حمایت و درمان‌های تخصصی دارند تا به بهبود وضعیت حرکتی و شناختی آن‌ها کمک شود.

نقش کاردرمانی وگفتاردرمانی بهبود هیدروسفالی

بسته به شرایط نوزادان وکودکان بعداز انجام جراحی و با توجه به عوارض احتمالی مغزی،ازمهمترین اهداف کاردرمانی وگفتاردرمانی در کودکان هیدروسفالی  به موارد زیر می‌توان  اشاره کرد:

1.آموزش،تثبیت و ارتقا توانمندی های رشدی حرکتی وشناختی.
2.بهبود توانایی انجام فعالیت‌های  حرکتی،شناختی،گفتاری و ارتباطی.
3.بهبود برنامه ریزی ها وهماهنگی های حرکتی
4.مدیریت وبهبود چالش‌های حسی(si)
5.بهبود مهارت‌های درکی حرکتی
6.بهبود استقلال در فعالیت‌های فردی
7.ارتقا مهارت‌های گفتاری و بیانی

سخن پایانی

همانند تمامی مشکلات و مسایل مرتبط با توانبخشی، تشخیص به موقع و دریافت مداخلات جامع و حتی الامکان زودهنگام،در حصول نتایج رضایت بخش و توفیق نهایی مدیریت چالش‌ها، ازاهمیت بسیار بالایی برخوردار است، همکاران ما در “مرکز کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا” واقع در غرب تهران و خیابان ستارخان با دسترسی مناسب به مناطق همجوار مانند توحید، شهرآرا، تهران ویلا، سازمان آب، مرزداران، صادقیه، آیت الله کاشانی و پونک، شهید گلاب(پلارک)، منطقه طرشت و دانشگاه شریف، میدان و خیابان آزادی و… امکان ارایه مشاوره و خدمات در تمامی زمینه های توانبخشی از قبیل کاردرمانی جسمی-حرکتی، کاردرمانی درکی-حرکتی، کاردرمانی حسی(si)، کاردرمانی ذهنی و شناختی، گفتاردرمانی، بازی درمانی و رفتاردرمانی و…، برای طیف وسیعی از مسایل و مشکلات نوزادان و کودکان از قبیل
هیدروسفالی، انواع فلج مغزی، انواع اختلالات رشدی مانند اوتیسم، مشکلات بیش فعالی-نقص توجه(ADHD)، اختلالات یادگیری، DCD و…،کودکان نارس،سندرم‌های مختلف مانند سندرم داون و…،بیماری‌های عصبی عضلانی،مانندSMA و…،بیماری‌های آتروفی عضلانی مانند بکر و دوشن و…، را دارا بوده و به روش‌های مختلف مانند خدمات حضوری،خدمات در منزل، و خدمات برخط(Online)آماده پاسخگویی به سوالات و نیازهای شما عزیزان می‌باشند.