فهرست مطالب
مقدمه
واقعیت مجازی (VR) به عنوان یک ابزار قدرتمند، بخصوص در زمینه کاردرمانی کودکان با اختلالات اوتیسم، در دهه های اخیر جایگاه ویژه ای پیدا کرده و مزایای منحصر به فرد و راهکارهای نوآورانه‌ای را برای درمان آن‌ها ارائه داده است و از طریق تجربیات غوطه‌ور سازی و تعامل دهی، ظرفیت قابل توجهی برای افزایش تأثیرگذاری اقدامات کاردرمانی بر افراد در طیف اوتیسم داشته است. در این مرور مختصر قصد داریم سفری کوتاه به سرزمین عجایب یعنی دنیای واقعیت- مجازی=virtual reality داشته باشیم و پرده از برخی رازهای کاردرمانی با رویکرد واقعیت مجازی برداریم و درک کنیم که چگونه این فناوری، می‌تواند مهارتهای اجتماعی(social skills) و رشد شناختی(cognitive development) را در کودکان طیف اوتیسم و یا سایر شرایط مشابه، بهبود بخشد.
توصیفی کلی و اجمالی از مفهوم “واقعیت مجازی”
مفهوم واقعیت مجازی(virtual reality=VR) به تعاملات بین یک فرد و یک محیط تولید شده توسط رایانه اشاره دارد که می‌تواند چندین حس را تحریک کند و تجربیات بصری، شنوایی یا لمسی را برای کاربر فراهم کند. واقعیت مجازی یا VR به کاربر به عنوان یک محیط واقعی ارائه می‌شود که در آن فرد می‌تواند به طور ظاهراً واقعی یا به لحاظ جسمی و با کمک حواس، تعامل داشته باشد. استفاده از VR به کاردرمانگران این امکان را می‌دهد که به فعالیت‌ها و تعاملات متنوعی دسترسی پیدا کنند و به عوامل مختلف مراجعان بپردازند در حالی که همچنان درمان را منحصر برای هر فرد ارایه می‌کنند. کاربردهای درمانی VR در مداخلات کاردرمانی بر اساس نظریه‌ای است که می‌گوید مغز می‌تواند اطلاعات را به طور مؤثرتری پردازش کند زمانی که از طریق ترکیبی از اطلاعات بینایی، صدا و لامسه تحریک می‌شود، به نحوی که این تحریکات ارائه شده، توسط رایانه در یک محیط مجازی(VE) تولید شده و به کاربر احساس حضور در آن موقعیت را می‌دهد. این امکان به کاربران اجازه می‌دهد که به راحتی ویژگی‌های اشیاء را تغییر دهند، اضافه کنند یا حذف کنند و حتی به روش‌هایی که ممکن است در یک دنیای واقعی امکان پذیر نباشد برای آموزش مفاهیم انتزاعی تعامل داشته باشند. بدیهی است که فعالیت‌های مرتبط با فناوری معمولاً توسط کودکان برای تفریح ترجیح داده می‌شود، که این مساله، استفاده از فناوری VR را به طور ذاتی تقویت‌کننده تر و انگیزشی‌تر از راهکارهایی می‌کند که از فناوری استفاده نمی‌کنند.
مزایای رویکرد واقعیت مجازی در کاردرمانی
واقعیت مجازی مجموعه‌ای از مزایا را درخود دارد که باعث شده آن را به ابزاری امیدوارکننده در کاردرمانی و توانبخشی اختلالات طیف اوتیسم تبدیل کند. یکی از مزایای کلیدی، توانایی ایجاد محیطهای واقعی و کنترل‌شده است که موقعیتهای واقعی را شبیه‌سازی می‌کند و این امکان را برای افراد فراهم می‌کند تا مهارت‌ها را در یک فضای امن و حمایتی تمرین کرده و توسعه دهند و از این طریق به افزایش اعتماد به نفس و کاهش اضطراب کمک می‌کند. طبیعت غوطه‌ور شدن دریک محیط واقعیت مجازی همچنین تعامل و انگیزه را افزایش می‌دهد و جلسات کاردرمانی را لذت‌بخش‌تر و مؤثرتر می‌سازد.
با استفاده از فناوری واقعیت مجازی، کاردرمانگران می‌توانند روایتهای داستانی منحصر به فرد و قابل اجرای متناسب با نیازها و اهداف خاص هر فرد ایجاد کنند. خواه بهبود مهارتهای اجتماعی یا مدیریت تحریک پذیری حسی باشد، خواه تقویت توانایی‌های ارتباطی، واقعیت مجازی امکانات جدیدی را برای مداخلات هدفمند کاردرمانی باز می‌کند. ماهیت کنترل‌شده محیطهای واقعیت مجازی به کاردرمانگران اجازه می‌دهد تا چالش‌های تدریجی را کلید بزنند و بازخوردهای فوری را فراهم کنند، که این، خود به تسهیل یادگیری و تعمیم مهارتهای کودکان کمک می‌کند. مزیت دیگر استفاده از فناوری واقعیت مجازی در توانبخشی کودکان، ماهیت واسطه و رسانه ای(media)بودن این ابزار است، که مانند Teleheath وخدمات درمانی برخط(online) امکان تلفیق آسان این رویکرد با روشها و راهکارهای دیگر را فراهم می‌کند، به عنوان مثال در درمان مجازی applied behavior analysis
(=تحلیل رفتار کاربردی)، از واقعیت مجازی می‌توان برای ارائه جلسات درمانی که اصول ABA را دنبال می‌کنند، استفاده کرد. این رویکرد به افراد اجازه می‌دهد تا درمان را بدون توجه به موقعیت جغرافیایی یا جابه‌جایی فیزیکی خود دریافت کنند، که این امر به‌ویژه برای کسانی که در مناطق دورافتاده زندگی می‌کنند یا با چالش‌هایی برای شرکت در جلسات حضوری کاردرمانی مواجه هستند، مزیت دارد.
دسته بندی رویکرد واقعیت مجازی مورد استفاده در کاردرمانی کودکان با اختلالات طیف اوتیسم(ASD)
بر اساس محیطهای مجازی (VE)
بسیاری از مطالعات، محیطهای مجازی (VEs) را بر اساس نوع مشارکت کاربر توصیف کرده و استفاده می‌کنند، مانند “محیط مجازی مشارکتی” (CVE) در مقابل “محیط مجازی تک‌کاربره “(SVE). محیطهای مجازی مشارکتی شامل بیش از یک کاربر هستند که ممکن است همزمان در محیط مجازی(VE) حضور داشته باشند، حتی اگر این کاربران در مکان‌های فیزیکی مختلف قرار داشته باشند. کاربران به طور مستقل کنترل نمایه های خود را در دست دارند و می‌توانند از طریق گفتار، حرکت و ژست در فضای مجازی به طور مستقیم با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. از طرف دیگر، در محیطهای مجازی تک کاربره، پاسخ‌های محیط به این تعاملات باید از قبل برنامه‌ریزی شده باشد، جایی که کاربر با نمایه های خودمختار تعامل می‌کند. استفاده از یک سامانه محیط مجازی(VE) که در آن کودکان اوتیسم(ASD) و همسالانشان بتوانند تعامل داشته باشند، یک راهکار مؤثر برای بهبود رفتارهای اجتماعی و همکاری است. از سوی دیگر محیط مجازی تک کاربره(SVE) آموزش ساختاریافته‌ای با انتخاب‌های محدود برای تحریک پاسخ‌های مناسب کودک ارائه می‌دهد، در حالی که محیط مجازی مشارکتی(CVE) یک وضعیت غیرساختاریافته را نمایان می‌کند که در آن کاربران آزاد هستند تا انتخاب‌های خود را در مورد نحوه تعامل با دیگران انجام دهند. پیشرفت‌ها در سامانه های محیط مجازی (VE) می‌توانند به طور سازمان یافته حالات چهره، نگاه چشمی، فاصله اجتماعی، لحن صدا و ژست‌ها را دستکاری کنند، جایی که چنین دستکاری آسان، قابل تکرار و بسیار قابل کنترل است و آن را به ابزاری چندمنظوره برای انجام برنامه های کاردرمانی تبدیل می‌کند.
بر اساس الگوهای ارائه محیطهای مجازی
همچنین محیط های مجازی VR در مجموعه های کاردرمانی، می‌توانند یا از ابزارهای روی سر (HMDs) برای نمایش‌های کاملاً غوطه‌ور سه بعدی استفاده کنند و یا از طریق سامانه های صفحه نمایشی(desk top) معمولی ارایه شوند. در روش اول، فرد تجهیزات را می‌پوشد و به طور کامل در محیط مجازی(VE) غوطه‌ور می‌شود که دید و صداهای اضافی از محیط بیرونی را مسدود می‌کند. ولی به هر حال،در هر دو روش، مداخلات درمانی مبتی بر VR می‌توانند رویکرد تعاملی و بصری تحریک‌کننده ای باشند که می‌توانند در کاردرمانی مراجعان با نقص‌های مختلف به کار گرفته شوند. آن‌ها می‌توانند به عنوان یک فضای کاری(platform) پویا عمل کنند که قادر به شبیه‌سازی بی‌شماری از روایتهای داستانی اجتماعی هستند که به طور منحصر به فردی افراد را از کودکی تا بزرگسالی هدف قرار می‌دهند، با این حال، هزینه‌های مرتبط با توسعه سامانه های روی سر(HMD) و همچنین عوارض جانبی مرتبط، مانند بیماری سایبری و ماهیت دشوار استفاده از ابزارهای روی سر یا (HMD)ها، منجر به افزایش سامانه های صفحه نمایشی در مجموعه های کاردرمانی و توانبخشی شده است.
نگاهی به برخی از حوزه های اثربخشی رویکرد کاردرمانی واقعیت مجازی برای کودکان با اختلالات اوتیسم.
مطالعات متعددی اثربخشی مداخلات کاردرمانی مبتنی بر واقعیت مجازی، در بهبودی موارد زیر در افراد با اختلالات طیف اوتیسم و… را مورد تاکید قرار داده اند:
- مهارتهای اجتماعی و ارتباطی
- درک عاطفی
- مهارتهای شناختی
- مهارتهای روزمره زندگی(ADL)
در مورد “نشانه های اولیه اوتیسم در کودکان” و همچنین در مورد کلیات “درمان‌های کاردرمانی برای اوتیسم؛چه انتظاری از کاردرمانی باید داشت؟” قبلا مقالاتی با همین عناوین در قسمت وبلاگ تارنمایwww.rayarehab.ir قرارداده شده است.حال هر یک از این حوزه‌ها را به اختصار بررسی می کنیم.
بهبود مهارتهای اجتماعی و ارتباطی
یکی از چالش‌های اصلی که افراد مبتلا به ASD با آن مواجه هستند، تعامل اجتماعی و ارتباط است. مداخلات کاردرمانی با کمک واقعیت مجازی در این زمینه دست آوردهای قابل توجهی را نشان داده‌اند. با ایجاد سناریوها و شبیه‌سازی‌های مجازی، افراد مبتلا به اوتیسم می‌توانند در موقعیتهای اجتماعی واقعی شرکت کنند و مهارتهای اجتماعی را در یک محیط امن و کنترل‌شده تمرین کنند. مداخلات کاردرمانی مبتنی بر واقعیت مجازی در بهبود سازگاری اجتماعی، تقویت توانایی‌های تعامل اجتماعی و تسهیل مهارتهای ارتباطی مؤثر بوده‌اند. بخصوص فناوری غوطه‌ور کردن به افراد اجازه می‌دهد تا پاسخ‌های اجتماعی مناسب، حالات چهره و زبان بدن را یاد بگیرند و تمرین کنند که منجر به افزایش اعتماد به نفس و بهبود تعاملات اجتماعی می‌شود.
بهبود درک عاطفی
درک و بیان احساسات می‌تواند برای افراد مبتلا به اوتیسم چالش‌برانگیز باشد. فناوری واقعیت مجازی یک بستر منحصر به فرد برای یادگیری و تمرین مهارتهای شناسایی و تنظیم احساسات فراهم می‌کند. محیطهای مجازی می‌توانند سناریوهای عاطفی مختلفی را شبیه‌سازی کنند و به افراد این امکان را می‌دهند که احساسات مختلف را در یک محیط امن و کنترل‌شده شناسایی و تفسیر کنند. با درگیر شدن مکرر در این تجربیات مجازی، افراد مبتلا به اوتیسم می‌توانند درک بهتری از احساسات خود و دیگران پیدا کنند. این درک عاطفی به بهبود تنظیم احساسات و رفاه کلی کمک می‌کند.
بهبود مهارتهای شناختی
نقص‌های شناختی معمولاً با ASD همراه هستند. مداخلات واقعیت مجازی در بهبود عملکردهای شناختی در افراد مبتلا به اوتیسم نویدبخش بوده‌اند. محیطهای مجازی می‌توانند برای ارائه تمرینات آموزشی شناختی طراحی شوند که به توجه، حافظه، حل مسئله و مهارتهای اجرایی هدف‌گذاری شده‌اند. از طریق فعالیت‌های تعاملی و جذاب، افراد مبتلا به اوتیسم می‌توانند توانایی‌های شناختی خود را تقویت کنند که منجر به بهبود در حوزه‌های مختلف شناختی می‌شود. مداخلات کاردرمانی مبتنی بر واقعیت مجازی یک بستر پویا و قابل تنظیم برای افراد فراهم می‌کند تا مهارتهای شناختی خود را تمرین و توسعه دهند و استقلال و توانایی‌های عملکردی را ارتقا دهند
بهبود مهارتهای زندگی روزمره
فناوری واقعیت مجازی همچنین در بهبود مهارتهای زندگی روزمره در میان افراد مبتلا به اوتیسم نویدبخش بوده است. فعالیت‌هایی مانند آشپزی، خرید و استفاده از حمل و نقل عمومی می‌تواند برای افراد در طیف اوتیسم چالش‌برانگیز باشد. برنامه‌های کاردرمانی آموزشی مبتنی بر واقعیت مجازی محیطی مناسب و تعاملی برای تمرین این مهارت‌ها در یک محیط کنترل‌شده فراهم می‌کنند.
با شبیه‌سازی روایتهای داستانی دنیای واقعی، افراد مبتلا به اوتیسم می‌توانند مهارتهای زندگی روزمره خود را توسعه و بهبود بخشند، مانند بهداشت شخصی، مدیریت زمان و سازماندهی. توانایی تکرار و منحصر به فرد بودن این شبیه‌سازی‌ها امکان آموزش متناسب با نیازهای خاص فرد را فراهم می‌کند.همچنین تحقیقات نشان داده است که مداخلات واقعیت مجازی می‌تواند افراد را در سطوح حسی مختلف درگیر کند و یادگیری فعال و کسب مهارت‌ها و همچنین انتقال مناسب آن‌ها به موقعیتهای واقعی زندگی را ترویج دهد.
سخن پایانی
فناوری واقعیت مجازی همچنان در حال تکامل و ادغام با رویکردهای دیگر در درمان اوتیسم است و راه‌های امیدوارکننده‌ای را برای تحقیق و درمان ارائه می‌دهد. با پرداختن به نواقص اصلی مانند مشکلات در ارتباط اجتماعی، تعامل، زبان، شناخت و فعالیت‌های رفتاری، رویکردهای مرتبط با VR فرصت‌هایی برای تمرین و مواجهه مکرر در محیطهای کاملاً کنترل‌شده و قابل تنظیم فراهم می‌کنند. در خدمات ارائه شده در “مجموعه توانبخشی رایا”، در کنار استفاده از رویکرد های مختلفی چون رویکرد بوبت یا NDT، رویکرد SI، روش CO-OP و…،امکان ارائه مداخلات واقعیت مجازی بر پایه آموزشهای صفحه نمایشی و اتاق تاریک وجود داشته و متناسب با شرایط، برای مراجعان استفاده می‌شود.
گفتنی است در “مرکز کاردرمانی و گفتاردرمانی رایا” واقع در غرب تهران و خیابان ستارخان با دسترسی مناسب به مناطق همجوار مانند میدان انقلاب، توحید، میدان و خیابان فاطمی، گیشا، شهرآرا، تهران ویلا، دریان نو، حبیب اللهی، سازمان آب، مرزداران، صادقیه، آیت الله کاشانی و پونک، سعادت آباد، شهرک غرب، شهید گلاب(پلارک)، منطقه طرشت و یادگار امام، دانشگاه شریف، میدان و خیابان آزادی و استاد معین،دامپزشکی و هاشمی و… امکان ارایه مشاوره و خدمات در تمامی زمینه های توانبخشی از قبیل کاردرمانی جسمی-حرکتی، کاردرمانی درکی-حرکتی، کاردرمانی حسی(si)، کاردرمانی ذهنی و شناختی، گفتاردرمانی، بازی درمانی و رفتاردرمانی و…، برای طیف وسیعی از مسایل و مشکلات نوزادان و کودکان از قبیل کودکان نارس،
هیدروسفالی، انواع فلج مغزی، انواع اختلالات رشدی مانند اوتیسم، مشکلات بیش فعالی-نقص توجه(ADHD)، اختلالات یادگیری، DCD ،PVL و…، سندرم‌های مختلف مانند سندرم داون و…،بیماری‌های عصبی عضلانی،مانندSMA و…،بیماری‌های آتروفی عضلانی مانند بکر و دوشن و…،وجود داشته که به روش‌های مختلف مانند خدمات حضوری،خدمات در منزل، و خدمات برخط(Online) امکان پاسخگویی به سوالات و نیازهای شما عزیزان وجود دارد.
